पन्हाळगड किल्ला माहिती मार्गदर्शन | Panhalgad Fort Information Guide in Marathi

पन्हाळगड किल्ला माहिती मार्गदर्शन | Panhalgad Fort Information Guide in Marathi

पन्हाळगड किल्ला संक्षिप्त माहिती महाराष्ट्राच्या इतिहासात एक अविस्मरणीय ठसे उमटवणारा पन्हाळा किल्ला, दोनदा राजधानीचा मान प्राप्त करून आजही आपल्या ऐतिहासिक महत्त्वाने दखल घेतो. कोकण आणि घाटमाथ्याच्या संगमावर विराजमान हा किल्ला, पर्यटकांना अनेक आकर्षणांनी समृद्ध आहे. थंड हवामान आणि उत्तम राहण्याच्या सुविधांमुळे, पन्हाळा किल्ला सहजपणे एकदा तरी भेट देण्यासारखे ठिकाण आहे.

पन्हाळगड किल्ला पाहण्यासारखी ठिकाणे

1. राजवाडा
   ताराराणींच्या काळात, इ.स. १७०८ मध्ये बांधलेला हा राजवाडा पन्हाळा किल्ल्याचा एक प्रमुख आकर्षण आहे. या राजवाड्यातील देवघर विशेषतः लक्ष वेधून घेते. आज, या ऐतिहासिक वास्तूत नगरपालिका कार्यालय, पन्हाळा हायस्कूल आणि मिलिटरी होस्टेल यासारख्या विविध संस्था कार्यरत आहेत.

2. शिवमंदिर
   ताराराणी राजवाड्याच्या समोर शांतपणे विराजमान असलेले हे शिवमंदिर, छत्रपती शाहू महाराजांच्या भक्तिभावाचे प्रतीक आहे. या मंदिरात स्थापित संगमरवरी शिवाजी महाराजांची मूर्ती आहे. मूर्तीच्या शेजारी असलेल्या ताराराणींच्या पादूका दिसतात. मंदिराच्या मागील बाजूस असलेल्या इ.स.पूर्व तिसर्‍या शतकातील गुहा आहे.

3. सज्जा कोठी (सदर-ए-महल)
   राजवाड्याच्या पुढे असलेली ही दोन मजली इमारत, इ.स. १००८ मध्ये बांधली गेली होती. पन्हाळ्याच्या वेढ्याच्या काळात, या इमारतीतून शिवाजी महाराजांच्या गुप्त युद्धनीतींचे सूत्र धागे चालत असत. संभाजी राजांना शिवरायांनी याच इमारतीत ठेवून, या प्रदेशाचा कारभार पाहण्याची जबाबदारी सोपवली होती.

4. राजदिंडी
   गडाखाली उतरत जाणारी ही दुर्गम वाट, शिवाजी महाराजांच्या इतिहासात एक महत्वपूर्ण भूमिका बजावते. सिध्दी जौहरच्या वेढ्यातून निसटण्यासाठी शिवाजी महाराजांनी याच वाटेचा वापर केला होता. ही विशाळगडावर जाणारी एकमेव वाट असल्याने, ४५ मैलांची ही कठीण वाट कापून शिवाजी महाराज विशाळगडावर पोहोचले होते.

5. अंबारखाना
   पूर्वी बालेकिल्ला असलेला अंबारखाना, पन्हाळा किल्ल्याचा एक महत्त्वपूर्ण भाग होता. येथील तीन धान्यकोठारे म्हणजे गंगा, यमुना आणि सरस्वती. या कोठारांमध्ये अंदाजे २५ हजार खंडी धान्य साठवले जात असे. अंबारखाना हा फक्त धान्य साठवण्याचे ठिकाण नसून, त्या काळातील राजकीय आणि आर्थिक जीवनाचे केंद्र होता.

6. चार दरवाजा
   पूर्वेकडील प्रवेशद्वार म्हणून ओळखला जाणारा चार दरवाजा, पन्हाळा किल्ल्याचा एक महत्त्वपूर्ण भाग होता. इ.स. १८४४ मध्ये इंग्रजांनी या ऐतिहासिक दरवाज्याला उद्ध्वस्त केले होते. आज त्याचे भग्नावशेष आपल्याला दिसतात. येथेच शिवा काशीद यांचा पुतळा उभा आहे.

7. सोमेश्वर (सोमाळे) तलाव
   गडाच्या पेठेला लागून असलेला हा मोठा तलाव आहे. तळ्याच्या काठावर असलेले सोमेश्वर मंदिर, शिवराय आणि त्यांच्या मावळ्यांच्या भक्तिभावाचे प्रतीक आहे. महाराजांनी आणि त्यांच्या हजारो मावळ्यांनी या मंदिराला लक्ष्य चाफळ्यांची फुले वाहिली होती.

8. रामचंद्रपंत अमात्य यांची समाधी
   सोमेश्वर तलावाजवळ असलेल्या या समाध्यांमध्ये उजवीकडची समाधी रामचंद्रपंत अमात्य यांची आणि बाजूची त्यांच्या पत्नीची आहे

9. रेडे महाल
   पन्हाळगडावर दिसणारी ही भव्य आणि आडवी इमारत, वस्तुतः एक पागा आहे. जरी नंतर याचा उपयोग जनावरांना बांधण्यासाठी केला गेला असला तरी, त्याची रचना आणि कमानी व कोरीव काम पाहता हा एक भव्य डेरे महाल असण्याची शक्यता आहे.

10. संभाजी मंदिर
    रेडे महालाच्या पुढे असलेली ही छोटी गढी, खरंतर छत्रपती राजारामांचे पुत्र संभाजी यांचे मंदिर आहे. या मंदिरात शिलालेख असून, मंदिराच्या आवारात विहीर आणि घोड्यांची पागा आहे.

11. धर्मकोठी
    संभाजी मंदिराच्या पुढे असलेली ही झोकदार इमारत, पन्हाळगडावरील एक महत्त्वपूर्ण संरचना आहे. या इमारतीला धर्मकोठी म्हणून ओळखले जाते. या कोठीत सरकारकडून आणलेले धान्य साठवले जायचे आणि नंतर गरजूंना दान केले जायचे.

12. अंधारबाव (श्रुंगार बाव)
    तीन दरवाज्यांच्या वरच्या बाजूला माळावर असलेली ही तीन कमानीची, काळ्या दगडांची वास्तू, पन्हाळगडाचा एक रहस्यमय भाग आहे. तिन्ही मजली असलेल्या या वास्तूत तळमजल्यावर खोल पाण्याची विहीर आहे. मधल्या मजल्यावरून तटाबाहेर जाण्यासाठी एक गुप्त मार्ग आहे आणि वरच्या मजल्यावर राहण्याची सोय आहे. या इमारतीत एक शिलालेख आहे.

13. महालक्ष्मी मंदिर
    राजवाड्यातून बाहेर पडताना, नेहरू उद्यानाच्या खालच्या बाजूस श्री महालक्ष्मी मंदिर आहे. हे गडावरील सर्वात प्राचीन मंदिर आहे. मंदिराची बांधणी पाहता, ते साधारण १००० वर्षांपूर्वीचे असावे. हे कुलदैवत राजा गंडारित्य भोज यांचे आहे.

14. तीन दरवाजा
    पश्चिमेकडील सर्वात महत्त्वाचा दरवाजा म्हणून ओळखला जाणारा तीन दरवाजा, किंवा कोकण दरवाजा असेही म्हणतात. या दरवाज्यावरील नक्षीकाम आतशय सुंदर आहे. दरवाजावरील शरभ शिलालेख कोरलेले आहेत. इ.स. १६७६ मध्ये कोंडाजी फर्जंद याने अवघ्या ६० मावळ्यांसह याच दरवाज्यातून किल्ला जिंकला होता.

15. बाजीप्रभुंचा पुतळा
    एसटी थांब्यावरून थोडे खाली आल्यावर दिसणारा बाजीप्रभु देशपांडे यांचा आवेशपूर्ण पुतळा आहे.

16. पुसाटी बुरुज
    पन्हाळ्याच्या पश्चिम टोकावर स्थित पुसाटी किंवा पिछाडी बुरुज हा किल्ल्याच्या सुरक्षेसाठी अत्यंत महत्त्वपूर्ण होता. या ठिकाणी दोन बुरुज असून त्यांच्यामध्ये एक खंदक आहे. काळ्या घडीव दगडात बांधलेला हा बुरुज २० फूट उंच आहे.

17. नागझरी
    पन्हाळगडावर असलेले नागझरी हे दगडात बांधलेले एक कुंड आहे, ज्यामध्ये वर्षभर पाणी असते. या कुंडातील पाणी लोहयुक्त असल्याने ते निरोगी असल्याचे मानले जाते. नागझरीच्या जवळच हरिहरेश्वर आणि विठ्ठल मंदिर आहेत.

18. पराशर गुहा
    पन्हाळगडावरील लता मंगेशकर यांच्या बंगल्याजवळ असलेल्या या पाच गुहा खूपच रंजक आहेत. एकामागोमाग खोदलेल्या या गुहांमध्ये दगडात खोदलेल्या बैठका आहेत. या गुहेत पराशर ऋषींनी तपश्चर्या केली होती.

19. दुतोंडी बुरुज
    पन्हाळगडावरील न्यायालयाजवळ असलेला दुतोंडी बुरुज आपल्या नावाप्रमाणेच दोन्ही बाजूंनी पायऱ्या असल्याने उल्लेखनीय आहे. या बुरुजापासून काही अंतरावर दौलत बुरुज आहे.

20. पन्हाळगडाची इतर आकर्षणे
    पन्हाळगडावर कलावंतिणीचा महाल, साधोबा दर्गा आणि मोरोपंत ग्रंथालय ही ठिकाणे पर्यटकांसाठी अतिशय मनोरंजक आहेत.

पन्हाळगड किल्ल्यावर कसे जायचे ?

• चार दरवाजा मार्गे
  कोल्हापूर शहरातून पन्हाळगडाला जाण्यासाठी चार दरवाजा मार्ग हा एक लोकप्रिय मार्ग आहे. आपण एसटी बस किंवा खाजगी वाहनाने थेट किल्ल्याच्या पायथ्याशी जाऊ शकता.

• तीन दरवाजा
  पन्हाळगडावर जाण्यासाठीचा तीन दरवाजा हा मार्ग इतिहास आणि वास्तुकलेची एक उत्तम झलक दाखवतो. हा दरवाजा तीन मजल्यांचा असून त्याचे बांधकाम शिसे ओतून केलेले आहे.

पन्हाळगड किल्ल्याचा नकाशा / गुगल नकाशा