| किल्ल्याचे नाव | हरिश्चंद्रगड किल्ला |
|---|---|
| समुद्रसपाटी पासून उंची | 4000 |
| किल्ल्याचा प्रकार | गिरीदुर्ग |
| ट्रेकिंगची सोपेपणा-कठीणपणाची पातळी | मध्यम |
| किल्ल्याचे ठिकाण | नगर |
| पायथ्याजवळचे गाव | |
| किल्ल्याची वेळ | |
| ट्रेकिंग ला लागणारा वेळ | १) खिरेश्वर मार्गे ४ तास . २) पाचनई मार्गे ३ तास . ३) साधले घाट मार्गे ८ ते १० तास . ४) नळीची वाट मार्गे ८ ते १२ तास |
| प्रवेश शुल्क | |
| राहण्याची सोय | गडावरील गुहांमध्ये ५० ते ६० लोकांना राहण्याची व्यवस्था आहे. तसेच, पैसे दिल्यास तेथे राहण्यासाठी तंबू उपलब्ध आहेत. |
| जेवणाची सोय | किल्ल्यावर जेवणाची व्यवस्था उपलब्ध आहे. |
| पाण्याची सोय | पाणी मुबलक प्रमाणात उपलब्ध आहे |
हरिश्चंद्रगड किल्ला माहिती मार्गदर्शन | Harishchandragad Fort Information Guide in Marathi
हरिश्चंद्रगड किल्ला संक्षिप्त माहिती ठाणे, पुणे आणि नगर जिल्ह्यांच्या संगमावर, माळशेज घाटाच्या डावीकडे डोकावणारा हरिश्चंद्रगड हा किल्ला एक अजस्त्र किल्ला आहे. एखाद्या ठिकाणाचा किंवा गडाचा अभ्यास किती विविध प्रकारे करता येतो याचा उत्तम नमुना म्हणजे हरिश्चंद्रगड. हरिश्चंद्रगड हा किल्ला त्याच्या समृद्ध इतिहास आणि नयनरम्य भूगोलासाठी प्रसिद्ध आहे.इतर सर्व किल्ल्यांना मोगल किंवा मराठे यांच्या इतिहासाची पार्श्वभूमी असल्यास, हरिश्चंद्रगडाला दोन-चार हजार वर्षांपूर्वीची पौराणिक पार्श्वभूमी लाभली आहे.
साडेतीन हजार वर्षांहूनही प्राचीन असलेला, चहुबाजूंनी तुटलेल्या रौद्रभीषण कडेकपारींनी नैसर्गिक संरक्षण लाभलेला हा हरिश्चंद्रगड प्राचीन अग्निपुराण आणि मत्स्यपुराणात उल्लेखित आहे.१७४७-४८ मध्ये, मराठ्यांनी एका धाडसी मोहिमेत हरिश्चंद्रगड हा किल्ला मोगलांकडून जिंकून घेतला. हा विजय मराठ्यांसाठी एक महत्त्वाचा टप्पा होता कारण त्याने त्यांना उत्तर भारतात आपले वर्चस्व वाढवण्यास मदत केली.
टोलारखिंडी मार्गे गडावर आल्यावर आपण रोहिदास शिखरापाशी पोहोचतो. येथून तासभर ते दीड तासाभरात आपण तारामती शिखरापाशी पोहोचतो. शिखराच्या पायथ्याशी हरिश्चंद्रेश्वराचे मंदिर आहे.
हरिश्चंद्रगड किल्ला पाहण्यासारखी ठिकाणे
हरिश्चंद्रेश्वराचे मंदिर
या मंदिराची उंची तळापासून साधारणपणे सोळा मीटर आहे. मंदिराच्या प्रांगणात प्राकाराची भिंत आहे आणि त्याच्या समोरच एक दगडी पूल आहे. या पुलाखाली मंगळगंगा नदी तारामती शिखरावरून वाहत येते. या नदीलाच मंगळगंगेचा उगम म्हणून ओळखले जाते. हीच नदी वाहत गडाखालील पायथ्याच्या पाचनई गावातून जाते.मंदिराच्या आवारात अनेक गुहा आहेत. काही गुहा रहण्यासाठी योग्य आहेत, तर काही गुहांमध्ये पाणी आहे. या गुहांमधील पाणी थंडगार आणि अमृततुल्य मानले जाते. मंदिराच्या मागे असलेल्या गुहेमध्ये एक चौथरा आहे. या चौथर्‍यात जमिनी खाली एक खोली आहे ज्यावर प्रचंड शिळा ठेवण्यात आली आहे. स्थानिक गावकऱ्यांची श्रद्धा आहे की चांगदेव ऋषींनी या खोलीत चौदाशे वर्ष तप केले होते.
हरिश्चंद्रगडाच्या प्रांगणात अनेक ठिकाणी चांगदेव ऋषींबद्दल लिहिलेले लेख आढळतात. हे लेख मंदिराच्या प्राकारात, खांबांवर आणि भिंतींवर कोरलेले आहेत. अनेक ऐतिहासिक आणि धार्मिक ग्रंथांनुसार, असे मानले जाते की श्री चांगदेव यांनी हरिश्चंद्रगडावर तपश्चर्या केली आणि तत्वसार नावाचा एक प्रसिद्ध ग्रंथही लिहिला.येथील एका शिलालेखावर खालील ओळी वाचता येतात:
चक्रपाणी वटेश्वरनंदतु । तस्य सुतु वीकट देऊ ।।
मंदिराच्या प्रवेशद्वारासमोरच एक छोटे मंदिर आहे. यात महादेवाची पिंड आहे.केदारेश्वराची गुहा
मंगळगंगेच्या प्रवाहाच्या दिशेने गेल्यावर डाव्या हाताला एक गुहा लागते, ज्याला केदारेश्वराची गुहा असेही म्हणतात. या गुहेत एक शिवलिंग आहे आणि ते १ मीटर उंच आणि २ मीटर लांब आहे.यात कंबरभर पाणी आहे.हे खास आहे की, ही गुहा चार खांबांवर उभी होती, पण सध्या एकच खांब शाबूत आहे. याच गुहेत एक खोली आहे.
खोलीच्या डाव्या हाताच्या भिंतीवर शिवपूजेचा आयोजन केला जात आहे.
या शिवलिंगाला प्रदक्षिणा घालण्यासाठी, तुम्हाला बर्फासारख्या थंड पाण्यातून जावे लागेलतारामती शिखर
तारामती शिखर हे सर्वात उंच शिखर असून त्याची उंची साधारण 4850 फूट आहे.शिखराच्या पोटात एकूण सात लेणी आहेत. यापैकी एका गुंफेत भगवान गणेशाची सुमारे साडेआठ फूटाची भव्य आणि सुंदर मूर्ती आहे. याच गणेश गुहेच्या आजुबाजूला अनेक गुहा आहेत ज्यात राहण्याची सोयही उपलब्ध आहे.
गुहेच्या समोर उभे राहिल्यावर डावीकडे जाऊन पुढे वर जाणारी वाट आपल्याला अर्ध्या तासाच्या चढाईनंतर तारामती शिखरावर घेऊन जाते. या शिखरावरून समोरच दिसणारे जंगल, घाट आणि कोकणातील प्रदेशाचे विहंगम दृश्य न्याहाळता येते.
शिखरावर जाताना वाटेत अनेक गोमुखे आणि माथ्यावर दोन ते तीन शिवलिंगेही पाहायला मिळतात.कोकणकडा
हरिश्चंद्रगडावरील सर्वात मोठे आकर्षण म्हणजे कोकणकडा. अर्ध्या किलोमीटर परिघाचा, अर्धगोल आकाराचा आणि काळाकभिन्न रौद्रभीषण स्वरूप असलेला हा कोकणकडा आपल्या अद्वितीयतेने सर्वांना भारावून टाकतो. या कड्याची उंची १७०० फूट असून, पायथ्यापासून ४५०० फूट उंची गाठते. संध्याकाळी या कड्यावरून सूर्यास्ताचा नयनरम्य सोहळा अनुभवणे हे एक अविस्मरणीय क्षण आहे.इतिहासकारांच्या मते, १८३५ मध्ये कर्नल साइक्स यांना याच ठिकाणी “इंद्रव्रज” नावाचा गोलाकार इंद्रधनुष्य दिसला होता. निसर्गाच्या या अप्रतिम सौंदर्याला भारावून एका तरुणाने या कड्यावरून उडी मारल्याची घटना घडली आणि त्याच्या स्मरणार्थ येथे संगमरवरी पाटीही बसवण्यात आली आहे
हरिश्चंद्रगड किल्ल्यावर कसे जायचे ?
हरिश्चंद्रगड हा एक भव्य किल्ला आहे. या किल्ल्याला भेट देण्यासाठी आणि त्याची पूर्णपणे माहिती घेण्यासाठी दोन ते तीन दिवसांची योजना आखणे गरजेचे आहे. गडाचा घेरा मोठा असल्यामुळे गडावर जाण्याच्या वाटाही अनेक आहेत. एका दिवसात सर्व काही पाहणे शक्य होत नाही.
खिरेश्वर गावातून
खिरेश्वर गाव हा हरिश्चंद्रगडावर जाण्यासाठी सर्वात लोकप्रिय आणि सोयीस्कर मार्ग आहे. या वाटेने येण्यासाठी पुणे ते आळेफाटा मार्गे किंवा कल्याण ते मुरबाड-माळशेज घाट मार्गे खुबी फाट्यावर उतरा. खुबी फाट्यावरून धरणावरून चालत गेल्यावर ५ किमी अंतरावर खिरेश्वर गाव लागते.खिरेश्वर गावापासून अंदाजे 1 किलोमीटर अंतरावर हे प्राचीन शिवमंदिर 11 व्या शतकातील यादवकालीन वास्तू आहे. हे मंदिर त्याच्या भव्य वास्तुकला आणि शिल्पकलेसाठी प्रसिद्ध आहे आतील गाभार्‍याच्या दाराच्या चौकटीवर शेषशायी विष्णू आणि परिवाराचे अप्रतिम कोरीव शिल्प आहे. गणेश, शिवपार्वती, ब्रह्म-सरस्वती, स्कंद-षष्टी, कुबेर-कुबेरी, मकर-रति यांच्यासह अनेक कोरीव प्रतिमा येथे पाषाणावर आढळतात. या मंदिराला ‘नागेश्वराचे मंदिर’ असेही म्हणतात. गावातून गडावर जाण्यासाठी दोन वाटा आहेत.अ) टोलार खिंड हा हरिश्चंद्रगडावर जाण्यासाठी एक लोकप्रिय मार्ग आहे आणि त्यासाठी ३ तासांचा ट्रेक लागतो. वाघाचे शिल्प: टोलार खिंडीत तुम्हाला वाघाचे शिल्प पाहायला मिळेल.
ब) राजदरवाजा हा हरिश्चंद्रगडावर जाण्याचा एक पर्यायी मार्ग आहे. पूर्वी हा मार्ग लोकप्रिय होता, परंतु सध्या वाटाड्याशिवाय या मार्गाने जाऊ नये. या मार्गाने आपण गडाच्या जुन्नर दरवाज्यापाशी पोहचतो. या मार्गाने जाताना गावातील विहिरीतून पाणी भरून घेणे आवश्यक आहे, कारण वाटेत पाण्याची उपलब्धता नाही.
हरिश्चंद्रगडावर जाण्यासाठी नगर जिल्ह्यातून ( पाचनई मार्गे):
मुंबई-नाशिक महामार्गावरील घोटी गाव गाठा. तिथून संगमनेर मार्गावरील राजूर गाव गाठा. राजूरवरून तुम्ही दोन मार्गांनी गडावर चढू शकता राजूर ते पाचनई अशी बससेवा उपलब्ध आहे. हे अंतर सुमारे २९ किलोमीटर आहे. पाचनई हे गडाच्या पायथ्याचे गाव आहे आणि येथून गड गाठण्यास सुमारे ३ तास लागतात. वाट फारच सोपी आहे. पाचनई ते हरिश्चंद्रेश्वराचे मंदिर हे अंतर सुमारे ६ किलोमीटर आहे.हरिश्चंद्रगडावर जाण्यासाठी सावर्णे – बेलपाडा – साधले घाटमार्ग
हरिश्चंद्रगडावर जाण्यासाठी अनेक मार्ग उपलब्ध आहेत. त्यापैकी सावर्णे – बेलपाडा हा एक घाटमार्ग आहे. सावर्णे गाव हे मुंबई-माळशेज मार्गावर माळशेजघाट चालू होण्यापूर्वी लागते. सावर्णे गावातून बेलपाडा गावात जाण्यासाठी फाटा फुटतो.या फाट्यावरून २-३ किलोमीटर गेल्यावर उजव्या हाताला जाणारा रस्ता तुम्हाला बेलपाडा गावात घेऊन जाईल.मुंबई माळशेज रस्त्यावरून बेलपाडा या गावात पायी जाण्यासाठी दीड ते दोन तास लागतील. बेलपाडा गावातून साधले घाट मार्गे हरिश्चंद्रगडावर जाणे हे एक आव्हानात्मक आणि कठीण कार्य आहे. हा मार्ग केवळ अनुभवी आणि प्रस्तरारोहणाचे तंत्र अवगत असलेल्यांसाठीच योग्य आहे. मुंबई-माळशेज मार्गावर असलेले बेलपाडा हे गाव हरिश्चंद्रगडाच्या पायथ्याशी आहे. बेलपाड्यातून साधले घाटाच्या सहाय्याने तुम्ही कोकणकड्याच्या पठारावर पोहोचू शकता. हा मार्ग खडकाळ आणि उतार चढाव असलेला आहे. प्रस्तरारोहणाचे तंत्र अवगत असणे आवश्यक आहे. बेलपाड्यापासून मंदिरपर्यंत पोहोचण्यासाठी सुमारे 10 ते 12 तास लागतात.नळीची वाट
नळीची वाट ही हरिश्चंद्रगडावर जाण्याची सर्वात कठीण वाट आहे. हे अनुभवी ट्रेकर आणि प्रस्तरारोहकांसाठीच योग्य आहे नळीच्या वाटेने जाण्यासाठी, तुम्हाला बेलपाडा या कोकणकड्याच्या पायथ्याच्या गावात पोहोचायचे आहे.मुंबई-माळशेज मार्गावरून जात असाल तर, तुम्हाला माळशेज घाट चालू होण्यापूर्वी सावर्णे गावात उतरावे लागेल. सावर्णे गाव आणि बेलपाडा गाव यांच्यामध्ये जोडणारा एक फाटा आहे. या फाट्यावरून २-३ किलोमीटर अंतर गेल्यावर तुम्हाला उजव्या बाजूला एक रस्ता दिसेल. हा रस्ता तुम्हाला थेट बेलपाडा गावात घेऊन जाईल.
मुंबई-माळशेज रस्त्यावरून बेलपाड्या पर्यंत पायी चालत जाण्यास दिड ते दोन तास लागतात.बेलपाडा गावातून तुम्हाला कोकणकड्याच्या दिशेने चालत जाऊन एक ओढा पार करावा लागेल तुम्हाला चार वेळा ओढा पार करावा लागेल.त्यानंतर, वाट कोकणकडा आणि बाजूचा डोंगर यांच्या मधल्या अरूंद घळीतून वर चढत जाते.ही वाट अत्यंत कठीण आणि धोकादायक आहे.यात अनेक खडक आणि अडथळे आहेत.तुम्हाला प्रस्तरारोहणाचे तंत्र अवगत असणे आवश्यक आहे.तुम्हाला योग्य सुरक्षा साहित्य घेऊन जाणे आवश्यक आहे.या मार्गाने कोकणकड्याच्या पठारावर जाण्यास सुमारे ८ ते १२ तास लागतात.