रायगड किल्ला माहिती मार्गदर्शन | Raigad Fort Information Guide in Marathi

“

”

रायगड किल्ला माहिती मार्गदर्शन | Raigad Fort Information Guide in Marathi

रायगड किल्ला संक्षिप्त माहिती महाडच्या उत्तरेस २५ किलोमीटर अंतरावर असलेला रायगड किल्ला डोंगरांनी वेढलेला आहे. याच्या आजूबाजूला काळ आणि गांधारी या नद्या वाहतात. इकडून तिकडे पहाता, लिंगाणा, राजगड, तोरणा, मकरंदगड, प्रतापगड, वासोटा आणि कोकणदिवा हे किल्ले दिसतात. रायगड हा किल्ला शत्रूंच्या दृष्टीने खूपच मजबूत होता. समुद्रही जवळ असल्याने शिवरायांनी राजधानीसाठी ही जागा निवडली.

रायगड किल्ला पाहण्यासारखी ठिकाणे

1. पाचाडचा जिजाबाईंचा वाडा:-
   “जिजाबाईंना गडावरची थंड हवा सहन होत नसल्याने शिवरायांनी त्यांच्यासाठी पाचाडला एक मोठा वाडा बांधला. या वाड्यात जिजाबाईंना बसण्यासाठी एक खास दगडी आसनही होते. या आसनाजवळच एक विहीर होती, ज्याला ‘तक्याची विहीर’ असे म्हणतात. या वाड्याची चांगली काळजी घेण्यासाठी शिवरायांनी काही सैनिकांचीही व्यवस्था केली होती.

”

2. खुबलढा बुरूज :-
   गड चढताना आपल्याला एक मोठा बुरुज दिसतो. त्याला खुबलढा बुरुज म्हणतात. या बुरुजाच्या जवळच एक दरवाजा होता, ज्याला चित्‌ दरवाजा म्हणत. पण तो दरवाजा आता खराब झाला आहे.

3. नाना दरवाजा :-
   या दरवाजाला नाणे दरवाजा असेही म्हणतात. लोकांच्या समजुतीप्रमाणे हा दरवाजा नाना फडणवीसांशी संबंधित नाही. नाणे दरवाजा म्हणजे फक्त लहान दरवाजा एवढाच अर्थ होतो. इ.स. १६७४ मध्ये शिवरायांच्या राज्याभिषेकाच्या वेळी इंग्रजांचा एक अधिकारी हेन्री ऑक्झेंडन याच दरवाज्याने गडावर आला होता. या दरवाजात दोन मोठे आर्च आहेत आणि दरवाज्याच्या आतून पहारेकऱ्यांसाठी छोट्या-छोट्या खोल्या आहेत. या दरवाजात लोखंडी दरवाजे लावण्यासाठी खोबणीही आहेत.

4. मदारमोर्चा किंवा मशीदमोर्चा :-
   चित्‌ दरवाज्यातून थोडं पुढे गेल्यावर आपल्याला एक मोकळी जागा दिसते. तिथे दोन जुनी बांधकामे आहेत. एक पहारेकऱ्यांच्या राहण्यासाठी आणि दुसरं धान्य साठवण्यासाठी वापरले जात असे. तिथेच एका साधूचे समाधीस्थान आहे. त्याच्या शेजारी एक मोठी तोफही आहे. या जागेच्या पुढे काही गुहा आहेत.

5. पालखी दरवाजा :-
   रायगडावर काही मोठे स्तंभ आहेत. त्याच्या मागे एक बंदी आहे. त्या बंदीत 31 पायऱ्या आहेत. त्या पायऱ्या चढल्यावर आपल्याला एक दरवाजा दिसतो. त्याला पालखी दरवाजा म्हणतात. या दरवाजातून आपण किल्ल्याच्या आत जाऊ शकतो.

6. राजभवन :-
   राणीच्या घराच्या जवळच दासदासींची घरे असायची. त्यांच्या घरांच्या मागे एक बंदी होती. त्या बंदीतून गेल्यावर आपल्याला एक मोठा चौथरा दिसतो. हा चौथरा महाराजांचा महल होता.

7. रत्नशाळा :-
   राजाच्या महालाजवळ काही स्तंभ आहेत. त्यांच्या शेजारीच एक गुप्त खोली आहे. या खोलीला रत्नशाळा असे म्हणतात. काही लोक याला गुप्त बोलणी करण्याची जागा म्हणतात.

8. राजसभा :-
   “छत्रपती शिवाजी महाराजांचा राज्याभिषेक या भव्य सभागृहात पार पडला होता. या सभागृहात पूर्व दिशेला एक भव्य सिंहासन होते. हे सिंहासन बत्तीस मणांच्या सोन्याने बनलेले होते आणि त्यावर अनेक मौल्यवान रत्ने जडलेली होते. या सिंहासनाची उभारणी करण्यासाठी राज्यकर्त्यांनी आपल्या खजिन्यातील सर्वात मौल्यवान रत्ने वापरली होती.

”

9. नगारखाना दरवाजा :-
   सिंहासनाच्या समोर एक मोठा दरवाजा आहे. त्या दरवाज्याच्या वरच्या बाजूला एक छप्पर आहे. या छप्पराखाली एक जागा आहे, त्याला नगारखाना म्हणतात. या जागेत जाण्यासाठी काही पायऱ्या आहेत. पण आता या पायऱ्यांवर जाण्यास बंदी आहे.

10. बाजारपेठ :-
    नगारखान्याच्या बाजूला उतरल्यावर आपल्याला एक मोठी जागा दिसते. या जागेला ‘होळीचा माळ’ म्हणतात. इथे शिवाजी महाराजांची एक मोठी प्रतिमा उभी आहे. या प्रतिमेच्या समोरच जुनी बाजारपेठ होती. या बाजारपेठेत दोन रांगांमध्ये अनेक दुकाने होती.

11. शिर्काई देऊळ :-
    शिवाजी महाराजांच्या पुतळ्याच्या डाव्या बाजूला एक छोटेसं देऊळ आहे. या देवळात शिर्काई देवीची पूजा होते. शिर्काई ही या किल्ल्याची देवता मानली जाते.

12. कुशावर्त तलाव:-
    होळीच्या माळाच्या उजव्या बाजूला एक वाट आहे. या वाटेवर गेल्यावर आपल्याला एक तलाव दिसतो. या तलावाजवळ महादेवाचे छोटेसे मंदिर आहे. मंदिरासमोर नंदी बसलेला आहे पण तो फुटलेल्या अवस्थेत आहे.

13. टकमक टोक :-
    बाजारपेठेच्या समोर एक छोटी वाट आहे. या वाटेवरून गेल्यावर आपल्याला एक खडकाळ जागा दिसते. या जागेला टकमक टोक म्हणतात. या जागेच्या बाजूला एक खूप खोल खड्डा आहे. या जागेवर जाण्यासाठी खूप सावध राहावे.

14. हिरकणी टोक :-
    गंगासागराच्या बाजूला एक छोटीशी, संकरी वाट आहे. या वाटेवरून गेल्यावर आपल्याला हिरकणी टोकाला पोहोचता येते. या टोकाशी हिरकणी नावाच्या एका गवळणीची प्रसिद्ध कथा आहे. या टोकावर काही जुन्या तोफा ठेवलेल्या दिसतात. या टोकावर उभे राहिल्यावर आपल्याला आजूबाजूची सर्व ठिकाणे दिसतात. या जागेचा वापर लढाईच्या वेळी दुश्मनांवर नजर ठेवण्यासाठी केला जात असे.

15. महादरवाजा :-
    महादरवाज्याच्या बाहेरच्या बाजूला वर दोन्ही साईटला सुंदर कमळाकृती कोरल्या आहेत. दरवाज्यावर जे दोन कमळ आहेत त्याच अर्थ म्हणजे किल्ल्याच्या आत ’श्री आणि सरस्वती’ नांदत आहे. श्री आणि सरस्वती’ म्हणजेच ’विद्या आणि लक्ष्मी’ होय. महादरवाज्यास दोन मोठे बुरूज आहे. एक बुरूज ७५ फूट तर दुसरा बुरूज ६५ फूट अशी यांची उंची आहे. तटबंदीमध्ये जे उतरती होल ठेवलेली असतात त्यांना ’जंग्या’ असे संबोधले जाते. या जंग्या शत्रूला ठार मारण्यासाठी बनवल्या असतील. बुरुजाचा दरवाजा हा वायव्य दिशेला तोंड करून उभा आहे. महादरवाज्यातून आत प्रवेशकेल्यावर मावळ्याच्या देवड्या आपल्याला दिसतात. म्हणजेच मावळ्यानसाठी केलेल्या राहण्याच्या खोल्या. महादरवाज्यापासून उजवीबाजूला टकमक टोकापर्यंत ते डावीकडे हिरकणी टोकापर्यंत तटबंदी बांधलेली आहे.

16. चोरदिंडी :-
    महादरवाज्याच्या बाजूला एक भिंत आहे. या भिंतीवर चालत गेल्यावर आपल्याला एक छोटा, गुप्त दरवाजा दिसतो. या दरवाजाला चोर दरवाजा असे म्हणतात. या दरवाजात जायचं असेल तर आपल्याला काही पायऱ्या उतरून जावं लागेल.

17. गंगासागर तलाव:-
    हत्ती तलावाजवळच रायगड जिल्हा परिषदेची धर्मशाळा आहे. धर्मशाळेपासून थोडं पुढे गेल्यावर गंगासागर तलाव लागतो. या तलावात शिवाजी महाराजांच्या राज्याभिषेकाच्या वेळी पवित्र नद्यांचे पाणी आणून टाकले होते. म्हणून या तलावाला गंगासागर असे नाव पडले.

18. हत्ती तलाव :-
    महादरवाज्याच्या जवळच एक तलाव आहे. या तलावाला हत्ती तलाव म्हणतात. या तलावात किल्ल्यातील हत्तींना स्नान करायला आणि पाणी पिण्यासाठी पाणी साठवले जायचे. या तलावात एक मोठा दगड होता. उन्हाळ्यात या दगडाला काढून तलाव साफ केला जायचा. पण आता हा दगड नाहीये, म्हणून या तलावात पाणी साठत नाही.

19. स्तंभ :-
    गंगासागराच्या दक्षिणेस दोन उंच मनोरे दिसतात. या मनोऱ्यांना स्तंभ असे म्हणतात. या स्तंभांची बांधणी खूप सुंदर आहे. या स्तंभांवर नक्षीकाम केलेले आहे.

20. मेणा दरवाजा :-
    पालखी दरवाजातून गेल्यावर आपल्याला एक वाट दिसते. या वाटेवरून गेल्यावर आपल्याला मेणा दरवाजा दिसतो. या वाटेच्या बाजूला राण्यांचे महाल आहेत. मेणा दरवाजातून गेल्यावर आपण किल्ल्याच्या आत जाऊ शकतो.

21. जगदीश्वर मंदिर :-
    “बाजारपेठेच्या खाली एक उतार आहे. या उतारावर ब्राह्मणांची वस्ती होती. या ठिकाणाहुन थेट महादेवाचे मंदिर दिसते. मंदिरासमोर नंदीची मूर्ती आहे. मंदिराच्या आत एक मोठा हॉल आहे. या हॉलमध्ये एक मोठे कासव आहे. मंदिराच्या भिंतीवर हनुमानाची मूर्ती आहे.
    मंदिराच्या प्रवेशद्वाराच्या पायर्‍यांच्या खालच्या बाजूस एक लहानसा शिलालेख लिहिलेला दिसतो तो पुढीलप्रमाणे,
    ’सेवेचे ठायी तत्पर हिरोजी इंदुलकर’
    या दरवाजाच्या उजव्या बाजूला भिंतीवर एक सुंदर शिलालेख लिहिलेला दिसतो.

”

22. महाराजांची समाधी :-
    मंदिराच्या जवळच एक अष्टकोनी चौथरा आहे. या चौथऱ्यात शिवाजी महाराजांची समाधी आहे. इतिहासकारांच्या मते, शिवाजी महाराजांचा मृत्यू १६०२ साली झाला होता. त्यांच्या समाधीची बांधणी काळ्या दगडाने केलेली आहे. समाधीच्या वरच्या बाजूला एक छत आहे. समाधीच्या खाली एक पोकळी आहे. या पोकळीत शिवाजी महाराजांचे अवशेष होते. समाधीच्या जवळच शिबंद्यांची घरे होती. या ठिकाणापासून थोडं पुढे एक घर आहे. या घरात इंग्रज वकील हेन्री ऑक्झेंडन यांना राहण्यासाठी जागा दिली होती.

23. वाघदरवाजा :-
    कुशावर्त तलावाजवळून एक वाट आहे. या वाटेवरून वाघ दरवाजाकडे जाऊ शकतो. किल्ल्याला सुरक्षित ठेवण्यासाठी शिवाजी महाराजांनी वाघ दरवाजा बांधला होता. या दरवाजातून किल्ल्यात येणे खूप कठीण होते. एकदा राजाराम महाराज आणि त्यांचे मित्र याच दरवाजातून पळून गेले होते.

रायगड किल्ल्यावर कसे जायचे ?

• मुंबई-गोवा रस्त्यावर महाडला बस स्टँड :-
  मुंबई-गोवा रस्त्यावर महाडला बस स्टँड आहे. या बस स्टँडवरून रायगडाला जाण्यासाठी बस आणि जीप मिळतात. बस स्टँडवरून उतरून आपल्याला रायगड किल्ल्याकडे जाणाऱ्या पायऱ्यांची सुरुवात होते. या पायऱ्या चढून आपण किल्ल्याच्या मुख्य दरवाजाजवळ पोहोचतो.

• नाना दरवाजाकडून :-
  रायगड किल्ल्यावर जाण्यासाठी आपण नाना दरवाज्यातूनही जाऊ शकतो. किल्ल्याच्या पायऱ्यांच्या जवळच एक डांबरी रस्ता आहे. या रस्त्यावर थोडे पुढे गेल्यावर उजवीकडे एक छोटी पायवाट आहे. या पायवाटेवरून गेल्यावर आपण नाना दरवाजाजवळ पोहोचतो. नाना दरवाजातून किल्ल्यात प्रवेश करण्यासाठी आपल्याला काही पायऱ्या चढाव्या लागतात.

• रोप वे:-
  आता रायगड किल्ल्यावर जाण्यासाठी रोपवे आहे. या रोपवेत बसून आपण फक्त १० ते १५ मिनिटांत किल्ल्यावर पोहोचू शकतो.

रायगड किल्ल्याचा नकाशा / गुगल नकाशा