सह्याद्रीच्या पूर्व रांगेत पसरलेल्या भुलेश्वराच्या रांगेवर “कोंढाणा” नावाचा प्राचीन किल्ला होता. कालांतराने त्याला सिंहगड हे नाव मिळालं. सिंहगडावरून पुरंदर, राजगड, तोरणा, लोहगड, विसापूर, तुंग असा प्रचंड प्रांत दिसतो. तानाजी मालुसरे यांच्या अतुलनीय पराक्रमामुळे प्रसिद्ध असलेला सिंहगड. पुणे शहरापासून जवळ असल्यामुळे पर्यटकांसाठी नेहमीच आकर्षणाचे केंद्र आहे.
| किल्ल्याचे नाव | सिंहगड किल्ला |
|---|---|
| समुद्रसपाटीपासून उंची | ४४०० |
| किल्ल्याचा प्रकार | गिरिदुर्ग |
| ट्रेकिंगची सोपेपणा-कठीणपणाची पातळी | मध्यम |
| ठिकाण | पुणे |
सिंहगड किल्ला मार्गदर्शक: तुम्हाला माहित असणे आवश्यक असलेली सर्व माहिती
सिंहगड किल्ला इतिहास:
सिंहगड हा किल्ला पूर्वी आदिलशाहीच्या ताब्यात होता. दादोजी कोंडदेव हे विजापूरकर (आदिलशाही) सुभेदार होते. इ.स. १६४७ मध्ये दादोजी कोंडदेवांच्या निधनानंतर, कोंडाण्यावरील किल्लेदार सिद्दी अंबर याला लाच देऊन शिवाजी महाराजांनी हा किल्ला स्वराज्यात आणला आणि त्यावर आपले लष्करी केंद्र बनवले. पुढे इ.स. १६४९ मध्ये, शहाजीराजांची सुटका करण्यासाठी, शिवाजी महाराजांनी पुरंदरच्या तहात मोगलांना दिलेला सिंहगड किल्ला आदिलशहाला परत केला. मोगलांकडून उदेभान राठोड हा कोंढाण्याचा अधिकारी होता. तो मूळचा राजपूत होता, पण तो धर्मांतरित होऊन मुसलमान झाला होता.
सिंहगड: तानाजी मालुसरे यांच्या बलिदानाची गाथा
सिंहगड हा किल्ला प्रसिद्ध आहे तो तानाजी मालुसरे यांच्या अतुलनीय बलिदानामुळे. आग्र्याहून सुटून परत आलेले छत्रपती शिवाजी महाराज यांनी मोगलांकडून गड परत घेण्याची मोहीम सुरू केली. त्यावेळी तानाजी मालुसरे यांनी कोंढाणा किल्ला जिंकण्याची शपथ घेतली.
युद्धाची कहाणी:
सभासद बखरीनुसार, तानाजी मालुसरे यांच्या नेतृत्वाखाली ५०० मावळे निवडून रात्रीच्या वेळी गडाच्या कड्यावरून चढाई करण्यात आली. गडावरील रजपूत सैन्याला मावळ्यांच्या आगमनाची खबर मिळाली आणि तीव्र लढाई सुरू झाली. या लढाईत ५०० रजपूत सैनिक ठार झाले. तानाजी मालुसरे आणि किल्लेदार उदेभान यांच्यामध्ये घमासान युद्ध झाले. दोन्ही पराक्रमी योद्धे वीरगतीला प्राप्त झाले.
तानाजींच्या बलिदानानंतर:
तानाजींच्या भावाने सूर्याजी मालुसरे यांनी रणनीतीने उरलेल्या राजपूत सैन्याचा पराभव करून किल्ला जिंकला. शिवाजी महाराजांना गड जिंकल्याची बातमी मिळाली, परंतु तानाजींच्या वीरमरणाची बातमी ऐकून त्यांना तीव्र दुःख झाले. त्यांनी हताशेने उद्गार काढले, “एक गड तर मिळवला, पण एक गड गमावला!”
सिंहगड नाव:
तानाजींच्या बलिदानानंतर महाराजांनी या किल्ल्याचे नाव “सिंहगड” असे ठेवले अशी मिथक आहे. परंतु, ऐतिहासिक पुराव्यांनुसार, “सिंहगड” हे नाव त्यापूर्वीच प्रचलित होते. महाराजांनी स्वतः ३/०४/१६६३ रोजी लिहिलेल्या पत्रात “सिंहगड” नावाचा उल्लेख केला आहे.
इतिहास:
इ.स. १६८९ मध्ये मोगलांनी हा किल्ला जिंकून घेतला, परंतु चार वर्षांनंतर इ.स. १६९३ मध्ये मराठ्यांनी तो पुन्हा ताब्यात घेतला. इ.स. १७०० मध्ये छत्रपती राजाराम महाराजांचे सिंहगडावर निधन झाले. त्यानंतर हा किल्ला पुन्हा मोगलांकडे गेला आणि औरंगजेबाने त्याचे नाव “बक्षिंदाबक्ष” असे ठेवले. इ.स. १७०५ मध्ये मराठ्यांनी हा किल्ला शेवटच्या वेळी जिंकून घेतला आणि तो स्वराज्यात सामील झाला.
सिंहगडावरील प्रेक्षणीय स्थळे:
१) पुणे दरवाजा:
गडाच्या उत्तरेला हा दरवाजा आहे. शिवकालापूर्वीपासून हाच दरवाजा मुख्यत्वे वापरला जात होता. पुण्याच्या बाजूस असलेले असे हे एकामागोमाग एक असे तीन दरवाजे आहेत. यापैकी तिसरा दरवाजा यादवकालीन आहे.
२) खांद कडा:
गडाच्या आत प्रवेश करताच ३० ते ३५ फूट उंचीचा खांद कडा आपल्या डोळ्यांसमोर उभा राहतो. यावरून पूर्वेकडील पुणे, पुरंदरचा परिसर दिसतो.
३) दारूचे कोठार:
दारू कोठार ही प्रवेशद्वाराच्या उजवीकडे असलेली एक भव्य दगडी इमारत आहे. ११ सप्टेंबर १७५१ रोजी वीज पडल्याने या कोठाराला मोठे नुकसान झाले. या अपघातात गडावरील फडणीसांचे घर उद्ध्वस्त होऊन घरातील सर्व रहिवासी मरण पावले.
४) टिळक भेटीसाठी प्रसिद्ध बंगला:
रामलाल नंदराम नाईक यांच्याकडून खरेदी केलेल्या जागेवर बांधलेला हा बंगला बाळ गंगाधर टिळक यांच्या भेटीसाठी प्रसिद्ध आहे. १९१५ साली महात्मा गांधी आणि लोकमान्य टिळक यांची भेट याच बंगल्यात झाली होती.
५) कोंढाणेश्वर:
शंकराचे हे मंदिर यादवकालीन असून ते यादवांचे कुलदैवत होते. मंदिरात पिंडी आणि सांब स्थापित आहे.
६) श्री अमृतेश्वर भैरव मंदिर:
कोंढाणेश्वर मंदिराच्या जवळच, डावीकडे, प्राचीन अमृतेश्वर मंदिर आपल्याला भेटते. भैरव हे कोळ्यांचे दैवत असून, यादवांच्या आधी या गडावर कोळ्यांची वस्ती असल्याचे पुरावे आहेत. मंदिरात भैरव आणि भैरवी अशा दोन भव्य मूर्ती दर्शनी होतात. भैरवाच्या हातात राक्षसाचे मुंडके असलेली ही मूर्ती विशेष आकर्षक आहे
७) देवटाके:
तानाजी स्मारकाच्या मागे डावीकडे एक छोटा तलाव आहे. तलावाच्या बाजुला डावीकडे वळण घेतल्यावर तुम्हाला हे प्रसिद्ध देवटाके दिसून येईल. या टाक्याचा उपयोग पूर्वी पिण्याच्या पाण्यासाठी होत असे आणि आजही लोक ते पाणी वापरतात. महात्मा गांधी जेव्हा पुण्यात येत असत तेव्हा ते विशेषतः या टाक्याचे पाणी मागवत असत.
८) कल्याण दरवाजा:
गडाच्या पश्चिमेस असलेला हा दरवाजा कल्याण दरवाजा म्हणून ओळखला जातो. कोंढणपूरहून पायथ्याशी असलेल्या कल्याण गावातून वर आल्यावर आपण याच दरवाज्यातून आत प्रवेश करतो. हे दोन दरवाजे एकामागोमाग आहेत.
९) उदेभानाचे स्मारक:
दरवाजाच्या मागच्या बाजूस वर असलेल्या टेकडीवर यावे. येथील चौकोनी दगड हे उदेभान राठोड यांच्या स्मरणार्थ बांधलेले स्मारक आहे. मोगलांतर्फे उदेभान हा सिंहगडचा अधिकारी होता.
१०) झुंजार बुरूज:
सिंहगडाच्या दक्षिण टोकाला स्थित झुंजार बुरुज, तुम्हाला अविस्मरणीय दृश्यांचा अनुभव देतो. उदयभान स्मारकाच्या समोरून उतरून तुम्ही या बुरुजावर पोहोचू शकता. समोरच टोपीसारखा राजगड, त्याच्या उजवीकडे तोरणा, खाली पानशेतचे खोरे आणि पूर्वेला दूरवर पुरंदर दिसतो
११) डोणगिरीचा उर्फ तानाजी कडा:
झुंजार बुरुजावरून परत येऊन, तटबंदीच्या बाजूस पायवाटेने तानाजी कड्याकडे जाता येते. हा कडा गडाच्या पश्चिमेला आहे आणि येथूनच तानाजीने आपल्या मावळ्यांसह वर चढाई केली होती.
१२) राजाराम स्मारक:
राजस्थानी शैलीतील रंगीबेरंगी घुमट हेच छत्रपती राजाराम महाराजांचे स्मारक आहे. मुघलांशी अखंड ११ वर्षे रणनीतीने संघर्ष करणारे छत्रपती राजाराम महाराजांचे ३० व्या वर्षी, २ मार्च इ.स. १७०० रोजी सिंहगडावर निधन झाले. पेशव्यांकडून या स्मारकाची उत्तम देखभाल केली जात असे.
१३) तानाजीचे स्मारक:
अमृतेश्वराच्या मागे डावीकडे वर जाताना सुप्रसिद्ध तानाजींचे स्मारक दिसते. तानाजी स्मारक समितीने बांधलेले हे स्मारक, माघ वद्य नवमीला झालेल्या लढाईत शहीद झालेल्या तानाजींच्या स्मरणार्थ बांधले गेले आहे. दरवर्षी माघ वद्य नवमीला तानाजींचा स्मृतिदिन मंडळातर्फे साजरा केला जातो.
सिंहगडावर पोहोचण्याच्या वाटा:
सिंहगड किल्ला हा पुण्याच्या नैऋत्येला ३९ किलोमीटर अंतरावर आहे. गडावर पोहोचण्यासाठी अनेक मार्ग उपलब्ध आहेत.
खाजगी वाहनाने:
तुम्ही पुणे-कोंढणपूर रस्त्याद्वारे थेट गडावर पोहोचू शकता.
गडावर जाण्यासाठी चांगला रस्ता बांधलेला आहे.
सार्वजनिक वाहतूक:
तुम्ही पुणे महानगरपालिकेच्या बसेस (पीएमटी) द्वारे स्वारगेट ते हातकरवाडी असे प्रवास करू शकता.
हातकरवाडीपासून गडावर पोहोचण्यासाठी तुम्हाला २ तास ट्रेकिंग करावे लागेल.
ट्रेकिंग:
तुम्ही हातकरवाडी, कल्याण गाव मार्गे ट्रेकिंग करून गडावर पोहोचू शकता.
ट्रेकिंगची अडचण पातळी मध्यम आहे आणि तुम्हाला गडावर पोहोचण्यासाठी २ ते ३ तास लागतील.
सिंहगडावर राहण्याची आणि खाण्याची सोय:
राहण्याची सोय:
गडावर राहण्याची कोणतीही व्यवस्था नाही.
गडाच्या पायथ्याशी काही हॉटेल्स आणि रिसॉर्ट्स आहेत जिथे तुम्ही राहू शकता.
खाण्याची सोय:
गडावर काही हॉटेल्स आहेत जिथे तुम्हाला मराठी पदार्थ मिळू शकतात जसे झुणका भाकर, भजी, वांग्याचे भरिद, ताक, दही. तुम्ही तुमचे स्वतःचे अन्न आणि पाणी आणू शकता आणि गडावर जेवू शकता.
पाण्याची सोय:
गडावर देवताके आहे जिथे तुम्हाला वर्षभर पाणी मिळते.